Rodzice często mają kłopoty z określeniem, czy ich dziecko już ma kłopoty z koncentracją uwagi, czy jest tylko roztargnione, rozproszone bądź zwyczajnie ma akurat zły humor.

Zdarza się, że pierwszy sygnał pojawia się dopiero wtedy, gdy dziecko zaczyna naukę – w zerówce lub pierwszej klasie. Zwraca na to uwagę nauczyciel lub sam rodzic z niepokojem obserwuje, jak ciężko dziecku wykonać zadaną pracę domową, ponieważ wszystko jest ciekawsze i bardziej zajmujące od zadanej pracy, a byle stuknięcie odwraca uwagę.

Kiedy zaburzenia koncentracji są problemem?

Zaburzenia koncentracji mogą przybierać różnorodną formę. Problemem jest, gdy dziecko:

• pracuje szybko, ale pobieżnie, nieuważne czyta polecenia, wykonuje tylko część zadania itp.,
• popełnia dużo błędów, choć jego możliwości są o wiele większe, np. uczeń dobrze już liczący popełnia kardynalne błędy,
• pracuje bardzo powoli, często przerywa pracę,
• nie potrafi poświęcić zadaniu należytej uwagi,
• bardzo szybko się męczy i zniechęca,
• „buja w obłokach”, zamyśla się, śni na jawie,
• jest rozkojarzone,
• osiąga słabe wyniki w nauce (poniżej możliwości),
• ma trudności z odrobieniem zadań domowych (odrabia je źle, nie do końca lub wcale),

Zdarza się, że dziecko nie potrafi się skoncentrować na żadnej czynności, ale bywa też tak, że dziecko, które wytrwale zajmuje się wybranym przez siebie zajęciem (na przykład budowaniem z klocków, klejeniem modeli itp.), nie potrafi skupić się na odrabianiu lekcji. A w szkole liczy się przede wszystkim wytrwałość i gotowość do pracy, także tej uznawanej przez dziecko za nudną.

Skąd się biorą kłopoty z koncentracją?

Wielu psychologów twierdzi, że trudności z koncentracją u dzieci to znak naszych czasów, coraz częściej w związku z tym kieruje się dzieci na badania. Tymczasem sprawa nie jest prosta, ponieważ umiejętność koncentracji uwagi jest ściśle związana z osobowością, środowiskiem (zarówno domowym jak i szkolnym), mechanizmami sterującymi zachowaniem. Umiejętność koncentracji można ćwiczyć, trzeba mieć jednak świadomość, że przede wszystkim należy wyeliminować przyczyny zaburzeń. A może ich być wiele, od tych bardzo poważnych, kiedy to należy udać się po pomoc do specjalisty, po mniejsze błędy w wychowaniu, które przy odrobinie wysiłku można zniwelować.

Przyjrzyj się otoczeniu dziecka

Spójrzmy krytycznie na pokój naszego dziecka: w większości domów jest on wypełniony zabawkami, grami, książkami. Nasze dzieci żyją w dostatku, a my ze wszystkich sił staramy się, żeby niczego im nie brakowało. Otaczająca nas reklama wmawiam nam i naszym dzieciom, że pewne rzeczy po prostu musimy posiadać. Ulegając tej presji kupujemy kolejne łatwo dostępne dobra. A dziecko rośnie w przekonaniu, że zdobycie najbardziej nawet wymyślnych zabawek nie wymaga wysiłku. W efekcie dziecko ma wiele rzeczy, których nie potrzebuje, a kolejnymi szybko się nudzi. Jego zabawy są coraz mniej twórcze, bo ograniczone masą przedmiotów. Także rozrywka jest łatwa i przyjemna: kino, telewizja, komputer, kompleksy rozrywkowo-handlowe. Podejmowanie wysiłku nie jest modne.

W takich warunkach niezwykle trudno przekazać dziecku, że włożona w naukę praca kiedyś w przyszłości zaprocentuje. Młody człowiek, przyzwyczajony, że oglądanie telewizji nie wymaga najmniejszego wysiłku, a jest takie zabawne, nie będzie potrafił skupić się na jednym, często nudnym zadaniu (np. pisaniu szlaczków, literek, robieniu ćwiczeń ortograficznych).

Spalająca presja osiągnięć

Dodatkowo sprawę utrudnia fakt, że dziecko w momencie, gdy rozpoczyna edukację, najczęściej jest poddawane nadmiernej presji osiągnięć. Rodzice zdają sobie sprawę z tego, jak ciężko o pracę i jak duże kwalifikacje trzeba mieć, aby ją dostać. Dlatego zaraz od początku nauki siedzą z dzieckiem nad lekcjami, robią dodatkowe ćwiczenia, opłacają korepetycje, lekcje itp. Tymczasem, jeśli dziecko od małego nie uczyło się wytrwałości, nagle staje przed zadaniem ponad siły. Mimo kontroli, nacisku i starań rodziców pojawią się kłopoty.

Jak pomóc dziecku?

Dziecku możesz pomóc, działając wielotorowo. Na co zwrócić uwagę?

Wyznaczaj granice

Chociaż najchętniej obsypalibyśmy dzieci wszystkim, o czym tylko zamarzą (albo nawet nie zdążą zamarzyć), powinniśmy się powstrzymać. Młody człowiek musi zrozumieć, że nie może mieć wszystkiego i że osiągnięcie celu wiąże się z nakładem pracy. Odsuwanie w czasie chwili, w której potrzeba zostanie zaspokojona, ma znaczący wpływ na kształtowanie postawy gotowości do pracy i wysiłku. Umiejętność czekania można i należy wyćwiczyć. Sprzyja temu unormowany tryb życia: stałe pory posiłków, snu, pracy i zabawy, jasno określone obowiązki dziecka, czytelnie wytyczone granice.

Obserwuj dziecko

Poobserwujmy swoje dziecko: na jakich zajęciach spędza czas? jakie czynności wykonuje szybko i chętnie? jakie czynności zajmują mu dużo czasu? co powinno robić, a nie robi? Jeśli uważamy, że telewizja, komputer czy zabawa zajmują mu zbyt wiele czasu ustalmy ile czasu może dziennie/tygodniowo na nie poświęcić. Zróbmy listę zachowań, które chcielibyśmy zmienić – na początek dwa, trzy (nie więcej), np. „postaram się, aby dziecko odrabiało lekcje w swoim pokoju”, „dopilnuję, żeby dziecko uporządkowało pokój przed snem”. Można przygotować tabelkę, w której zaznaczać będziemy w kolejne dni, czy udało nam się konsekwentnie zrealizować postanowienie. Trzeba się liczyć z tym, że minie nawet kilka tygodni, zanim osiągniemy swój cel, ale wymagając konsekwentnych i systematycznych działań od siebie, łatwiej będzie nam wymagać ich od dziecka.

A co z motywacją?

Na temat motywacji napisano bardzo wiele, jest to, bowiem ważne w psychologii i pedagogice pojęcie. Dla rodziców najważniejsze jest jednak przemyślenie kilku spraw i pamiętanie o nich w codziennym wychowaniu:

• Sukces zachęca do podejmowania kolejnych działań, stwarzajmy, więc dziecku sytuacje, w których może sukces osiągnąć.
•  Strach przed porażką zniechęca, dostosowujmy, zatem zadania do wieku, rozwoju i możliwości dziecka, aby nie doznawało zbyt wielu porażek.
•  Od tego czy dziecko ma nadzieję na sukces, czy też odczuwa strach przed porażką, zależy jego wiara we własne siły.
• Człowiek stawia wymagania samemu sobie i próbuje im sprostać – poziom tych wymagań wpływa na gotowość do podjęcia wysiłku. Bacznie obserwujmy, czy dziecko nie ustawiło sobie tej poprzeczki zbyt wysoko lub zbyt nisko.
• Dziecko powinno mieć poczucie, że ponosi odpowiedzialność za skutki własnej aktywności. Tłumaczmy, że nie tylko sukces jest jego zasługą, ale także za porażkę ponosi winę ono samo, a nie nauczyciel, pech czy zła pogoda.
• Należy umacniać dziecko w kreatywności i pozwalać na spróbowanie własnych sił.
•  Nadmierne ograniczanie i zakazy hamują naturalną inicjatywę dziecka.
• Wspierajmy samodzielność swego dziecka.

Najlepsza sytuacja jest wtedy, gdy człowiek uczy się sam, dla siebie i z wewnętrznej potrzeby. Dlatego należy wspierać dziecko w jego dążeniu do samodzielności – także w odrabianiu lekcji. Tylko pracując samodzielnie młody człowiek wyrobi w sobie odpowiedzialność za szkolne osiągnięcia. Nie można jednak dziecka zostawić całkowicie samego, musi ono wiedzieć, że zawsze może liczyć na pomoc rodziców (szczególnie w wyszukiwaniu informacji).

Dziecko nie może być głodne

Gdy w brzuchu burczy trudno być skoncentrowanym. Dlatego warto wprowadzić zasadę, że bez porządnego śniadania dziecko nie wychodzi z domu. Pełnowartościowy posiłek jest niezbędnym elementem udanego dnia w szkole. Od pewnego czasu toczy się natomiast dyskusja na temat wpływu cukru, fosforanów, barwników spożywczych itp. na niepokój ruchowy dzieci. I choć prowadzono wiele badań na ten temat, nie ma wciąż dowodów na zdecydowaną szkodliwość tych substancji. Niemniej są dzieci, które wyraźnie reagują na pewne substancje w diecie – wiedząc o tym, warto je wyeliminować lub ograniczyć.

Spokój potrzebny od zaraz!

Każdy wie, że masa problemów na głowie utrudnia nam myślenie o pracy. Tak samo jest z dzieckiem: do skupienia uwagi potrzebuje spokoju, pewnej i stabilnej sytuacji w rodzinie, oparcia w rodzicach. Jeśli w domu jest jakieś konflikt (nawet taki pozornie niewidoczny jest wyczuwany przez dzieci), dziecko jest obciążone psychicznie i gwałtownie spada jego gotowość do podejmowania wysiłku. Pamiętajmy o tym, gdy u dziecka pojawią się trudności z koncentracją.

Przerwij to błędne koło

Dziecko przychodzi do szkoły i z jakiegoś powodu nie daje sobie rady. Może to są problemy przejściowe (np. trudna aklimatyzacja do nowych warunków), może poprzeczka stawiana przez rodziców jest umieszczona zbyt wysoko, może sprawność intelektualna jest niższa, może dziecko ma wadę wzroku czy słuchu lub zaburzenia funkcji poznawczych… Cokolwiek jest przyczyną, dziecko spotykają same porażki. Problemy nawarstwiają się, a dziecko zaczyna unikać wysiłku, bo, po co się starać, jeśli to i tak nie przynosi efektów? Dziecko jest coraz bardziej przeciążone, a koło się toczy. W takim przypadku niezbędna jest współpraca rodziców nie tylko ze szkołą, ale także specjalistą, na przykład z Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej. Rozpoznanie dysleksji, dysgrafii, dyskalkulii czy ADHD daje szansę podjęcia terapii i pracowania nad umiejętnością koncentracji w stopniu umożliwiającym dziecku normalne funkcjonowanie w szkole.

Przyczyny zaburzeń koncentracji u każdego dziecka mogą być inne, należy jednak starać się je odkryć i wyeliminować. Dopiero wtedy można sięgnąć po dodatkowe ćwiczenia, które mogą pomóc.

Koncentracja to umiejętność skupienia uwagi na zadaniu. Pozwala na szybkie i efektywne przyswajanie wiedzy.

Przedszkolak powinien umieć koncentrować się od trzech do pięciu minut. Kiedy dziecko osiągnie dojrzałość szkolną musi robić to przynajmniej przez 15 minut, ponieważ taki czas jest potrzebny do wykonania prostego zadania czy polecenia nauczyciela.

Czasem rodzicom błędnie wydaje się, że ich dziecko w ogóle nie koncentruje się. Sądzą, bowiem, że koncentracja polega na siedzeniu bez ruchu. Tymczasem, jeśli dziecko jest typem kinestetycznym, uczy się właśnie poprzez ruch, a siedzenie „na baczność” spowoduje, że nie będzie mogło skupić się na zadaniu. Kinestetyk ucząc się, będzie machać nogami, kołysać się, poruszać rękoma. Jeśli wykona zdanie, to znaczy, że potrafi się skoncentrować.

Niestety, niektóre dzieci mają z tym problem. Zacznijmy, więc trenować naszą koncentrację!

Jagoda Wąsowska, trener technik efektywnego uczenia się poleca następujące ćwiczenia:

Ćwiczenia dla młodszego przedszkolaka

Układanie makaronów
Do tego ćwiczenia potrzebujemy makaron spaghetti, albo pocięta na kawałki włóczkę. Prosimy dziecko, aby poukładało makarony na stole obok siebie w równej odległości. Ćwiczenie wymaga skupienia i koncentracji.

Zabawa klockami
Ustawiamy wieżę z drewnianych prostokątnych klocków (np. klocki JENGA). Podstawa wieży to trzy klocki przylegające do siebie. Następna warstwa to znowu trzy klocki, ale tym razem ułożone w poprzek. Kiedy ułożymy w ten sposób klika warstw prosimy dziecko, aby podwyższyło budowlę klockami, które uda mu się wyjąć z już wybudowanej wieży. Klocek powinno wyciągać jedną ręką i ułożyć go na wierzchołku wieży.  Podwyższanie wieży trwa tak długo, dopóki się ona nie przewróci. Atrakcyjność zabawy zwiększymy, kiedy będziemy wykonywać to zadanie z dzieckiem na zmianę.

Kreatywne bazgroły
Potrzebujemy kartkę papieru i coś do pisania. Dziecko bierze w obie ręce długopis/kredkę/ołówek i rysuje na kartce równocześnie obiema rękami w lustrzanym odbiciu np. słońce, kwiatek, samochodzik, lokomotywę, choinkę, sprężynkę. Starsze dzieci mogą napisać swoje imię, nazwisko, dzisiejszą datę.

Ćwiczenia dla starszaka

Leniwa ósemka
Dziecko stoi lub siedzi. Wyciąga lewą rękę do przodu. Prosimy, aby wyobraziło sobie, że wielka ósemka przewróciła się, bo jest zmęczona i leży w powietrzu. Dziecko powoli kciukiem obrysowuje leżącą ósemkę. Ręka w łokciu jest wyprostowana. Wzrok powinien wodzić za kciukiem. Pracują tylko oczy – szyja i głowa są rozluźnione, ale nieruchome. Ćwiczenie należy wykonać wolno i świadomie, ruch ręki powinien być płynny. Ćwiczenie należy wykonać 3 – 7 razy jedną ręką, tyle samo drugą ręką i tyle samo przy złączonych dłoniach – dzięki temu nastąpi synchronizacja obu półkul mózgowych, co zwiększy koncentrację.

To samo ćwiczenie można wykonywać rysując ósemkę na tablicy, papierze lub na piasku.

Ćwiczenie wzmacnia zewnętrzne mięśnie oka, rozluźnia je, integruje pracę lewego i prawego oka oraz aktywizuje mózg na poziomie wzrokowym, słuchowym i ruchowym. Wszystko to sprzyja koncentracji i poprawia czytanie i pisanie.

Kształt rysowanej ósemki pozwala ocenić, w jaki sposób dziecko przyswaja wiedzę. Jeśli brzuszki ósemki są płaskie, oznacza to, że dziecko jest słuchowcem. Brzuszki wypukłe ku górze sugerują, że nasza pociecha to wzrokowiec, natomiast brzuszki uwypuklające się ku dołowi oznaczają, że dziecko uczy się najlepiej przez ruch i działanie.

Podkreślanie liter
Daj dziecku jakiś tekst. Poproś, aby w ciągu 3 minut podkreśliło w tekście wszystkie litery np. „o”. Możesz w tym samym czasie robić to samo na swoim tekście. Następnie sprawdźcie, ile liter opuściliście.

Ćwiczenie relaksacyjne

Pozycja cooka.
To ćwiczenie można zrobić na siedząco lub stojąco. Dziecko wyciąga przed siebie dłonie. Kciuki skierowane są ku dołowi. Prosimy, aby skrzyżowało ręce i zaplotło palce. Splecione dłonie wykręcamy ku dołowi, a potem ku górze i przyciskamy do klatki piersiowej. Prosimy dziecko, aby skrzyżowało nogi. Język powinien dotykać podniebienia tuż nad górnymi zębami. Dziecko może zamknąć oczy. W tej pozycji powinno wytrzymać minutę.

Ćwiczenie to aktywuje czuciowe i ruchowe obszary kory mózgowej, integruje układ limbiczny z płatami czołowymi. Zmniejsza produkcję adrenaliny, obniża poziom stresu, pomaga się zrelaksować. Tym samym przyczynia się do lepszej koncentracji, skupienia uwagi, a tym samym efektywniejszego uczenia się. Wykonywane w sytuacji stresowej daje poczucie bezpieczeństwa.

Wędrująca mrówka
Kolejne ćwiczenie pobudza i ćwiczy wyobraźnię przestrzenną. Rysujemy duży kwadrat na tablicy lub kartce papieru. Dzielimy go na 9 małych kwadratów. Po trzy w każdym rzędzie. Powstaje szachownica składająca się z 9 pól. Prosimy dziecko, żeby wyobraziło sobie, że w środkowym kwadracie jest mrówka. Mrówka może iść do przodu, do tyłu w prawo lub w lewo, ale  nigdy po skosie. Dziecko stara się zapamiętać układ szachownicy, po czym zamyka oczy, albo odwraca się tyłem do rysunku. Będziemy mówić dziecku, dokąd poszła mrówka, a ono ma w wyobraźni podążać po polach za nią.  Uprzedzamy dziecko, że możemy wyprowadzić mrówkę poza kwadrat. Powinno wówczas powiedzieć, że mrówka wyszła. Przykładowa wędrówka mrówki: Mrówka jest na środku. Mrówka idzie do przodu, mrówka idzie w prawo, mrówka idzie do tyłu, mrówka idzie w lewo, mrówka idzie do przodu. Na pytanie „Gdzie jest mrówka?”  odpowiedź brzmi – „Na środku”.